De auteur is niet de eerste de beste – ze schreef het omvangrijke en indrukwekkende relaas van de concentratiekampen onder Lenin en Stalin (Gulag), dat zelfs in het Russisch vertaald is – in het eerste decennium van onze eeuw, toen nog geschreven kon worden over de vervloekte bladzijden van de Russische geschiedenis in de Sovjettijd. Nu valt daar niet meer aan te denken. Ze spreekt met kennis van zaken en rustig, alhoewel het thema van dit boek alles behalve rustgevend is.

De thesis van de auteur is dat autocraten samenspannen met criminelen om de macht te behouden en de democratie in eigen land en in de rest van de wereld te ondermijnen of tenminste belachelijk te maken. De grote boosdoeners zijn Rusland (in diens kielzog Wit-Rusland), China, Venezuela en Zimbabwe. Nu en dan komt ook Turkije ter sprake. Ze hebben niet zozeer ideologische belangen, maar gemeenschappelijke economische belangen en ze geloven dat ze aan de winnende hand zijn (25). Wat hen verbindt, is hebzucht, de dictators zijn omhooggevallen usurpators die in weelde leven, op kosten van het volk, voor welks welzijn ze beweren te regeren, en die weelde genieten ze stiekem, want exuberante luxe past niet bij het democratische imago dat ze graag ophouden.

Volgens de auteur heeft de westerse wereld en Amerika niet (voldoende) beseft wat de politieke gevolgen van handel met een autocratie kunnen zijn (30). Ze stelt de pertinente vraag ‘Wat waren de verborgen kosten ?’ van samenwerking met de Sovjetunie in de jaren zeventig en tachtig – de USSR steunde terroristen in West-Duitsland en Italië, maar ook na het instorten van het communistische systeem bleef Rusland ondermijnende krachten in de rest van de wereld onderhouden. De klinkende leuze ‘Wandel durch Handel’, de overtuiging dat economische samenwerking tussen Duitsland en de Sovjetunie zou leiden tot meer democratie en toenadering, is een vergissing gebleken. Ook met betrekking tot China bestond scepsis : was het niet een waanidee te denken dat een welvarender China automatisch een democratie zou worden ? (35)

De auteur ziet ook de schuld van het Westen in de opkomst van Poetin : ‘legitieme westerse instellingen, bedrijven, advocaten en politici hebben zijn plannen mogelijk gemaakt, ze hebben ervan geprofiteerd of ze in de doofpot gestopt’ (39). Haar conclusie is hard : ‘het poetinistische Rusland is het product van twee werelden : enerzijds het milieu van de KGB, met zijn langdurige expertise in het witwassen van illegaal geld, opgedaan door jarenlang terroristen en slapende agenten te financieren, en anderzijds de al even cynische, amorele wereld van de internationale financiën’ (40-41). En toen Poetin president werd, was hij al goed op de hoogte van de dubbele moraal van de westerse democratieën, ‘die thuis liberale waarden predikten, maar elders gretig onvrije regimes hielpen opbouwen’ (41). Veel Britse en Amerikaanse banken namen graag ‘mysterieuze deposito’s van mysterieuze klanten’ en hielpen daardoor de rechtsstaat te ondermijnen (50).

Autocratie gaat gepaard met kleptocratie : dictators stelen – van hun eigen volk, ze eigenen zich de rijkdommen van het land toe en hun vrienden mogen dat ook, als ze maar loyaal zijn : ‘Als je loyaal bent, mag je stelen’ (52). Chodorkovski is daar een goed voorbeeld van. Wat autocraten verbindt, is ‘olie, anti-amerikanisme, verzet tegen hun eigen democratische bewegingen en een gedeelde behoefte om de kunst van het sancties omzeilen te leren’ (61). Opvallend is ook dat autocratische regimes elkaar steunen, zo hebben Iran, Rusland, China, Cuba en Turkije het hoogst impopulaire regime in Venezuela overeind gehouden (62). Schurken vinden elkaar : ‘Slachtoffers van sancties moeten samenwerken’ (72).

Het verschil met het communisme is groot : de propaganda toen werkte averechts, nu biedt de nieuwe leider de mensen geen utopie, in plaats daarvan leert hij de mensen cynisch en passief te zijn. Russen komen nauwelijks te weten wat er in hun land gebeurt, maar de Russische TV brengt aan de lopende band negatief nieuws over Europa : het zijn heel vaak verzonnen verhalen, maar ook als ze waar zijn, moeten ze de mensen angst aanjagen – Europa is beangstigend en chaotisch, de mensen zijn er zwak en immoreel, kortom Russen mogen niet meer opkijken naar het Westen, zoals ze onder de Sovjets deden (84). De autocratische politici ‘liegen voortdurend, schaamteloos en overduidelijk’ (87). Als de leugens weerlegd worden, sturen ze valse verklaringen of beschuldigingen en nepgetuigenissen de wereld in, wat nihilisme veroorzaakt : als er zoveel verklaringen zijn, hoe kun je dan weten wat er echt gebeurd is ? Je krijgt genoeg van de politiek, laat staan van bewegingen voor democratie, je begint de politiek te mijden (87). Ik heb dit zelf meermaals ondervonden toen ik met Russen praatte over de oorlog tegen Oekraïne ; ik kreeg dan het ontwapenende antwoord te horen ‘Het is allemaal niet zo eenvoudig’.

Dit ‘wereldbeeld’ van Autocratie bv wordt door talloze tv-stations van Rusland en China in heel de wereld verspreid, niet alleen in West-Europa, maar ook (en vooral) in Afrika. Ze verspreiden de meest waanzinnige verzinsels, zoals de bewering dat de VS biolabs financierde in Oekraïne die experimenten uitvoerden met vleermuisvirussen (94). Volgens een enquête geloofde 25 % van de Amerikanen dat dit verhaal waar was (96). Of het verhaal dat Oekraïne trekvogels zou gebruiken als vehikels voor biowapens door ze eerst te infecteren en dan naar Rusland te laten vertrekken (97).

Het laatste toverwoord van autocratische regimes is ‘soevereiniteit’, d.w.z. dat het buitenland zich niet moet moeien met ‘binnenlandse aangelegenheden’ (in Rusland, China), dat elk land zijn eigen weg naar democratie kent. Wederzijds respect dus, niemand mag een ander bekritiseren (112). En het allerlaatste argument is dat van de ‘multipolariteit’ : de tijd is voorbij dat de wereld gedomineerd werd door één pool (de VS) die zijn waarden oplegt aan de rest van de wereld. In de praktijk is dit de strijd ‘tegen het opdringen van “decadente”, “globalistische” waarden door het Westen’ (113). Rond dit begrip wordt een hele campagne op touw gezet die systematisch verspreid wordt door Russia Today in het Engels, Spaans, Frans en Arabisch, ‘nieuws’ dat dan doorgespeeld wordt door andere media die door autocratische regimes betaald worden. De conclusie van de auteur is niet om vrolijk te stemmen : ‘Een wereld waarin autocratieën samenwerken om aan de macht te blijven, hun systeem te promoten en democratieën te beschadigen is geen verre dystopie. Het is de wereld waarin we nu leven.’ (130)

Wapens die de autocraten verder inzetten, zijn het discrediteren van democraten en voorvechters van democratie. Volgens de auteur kunnen democratische activisten beter geen geweld gebruiken, ze kunnen wel proberen de macht te grijpen, maar op een vreedzame manier (132). Hen in een kwaad daglicht plaatsen kan door ze te beschuldigen van samenzwering (internationaal en gefinancierd door buitenlandse krachten, al dan niet zionistisch) of buitenlandse agenten (zeg maar ‘spionnen’) te zijn. De ervaring leert dat lastercampagnes werken. Effectief zijn ook de politieke moorden : ze schakelen niet alleen lastige tegenstanders uit, maar willen alle journalisten in het land bang maken (148). In Rusland wordt iedereen die iets tegen het regime of Poetin heeft, uitgeroepen tot ‘extremist’.

In haar epiloog (‘Verenigde democraten’) roept de auteur op om zich te verenigen in vreedzame initiatieven, bv. burgerlijke ongehoorzaamheid. Ze is ervan overtuigd dat we in staat zijn de autocraten te stoppen die ‘een wereldwijd systeem willen creëren dat in het voordeel is van dieven, criminelen, dictators en plegers van massamoorden’ (167). Maar daar moet ook de westerse wereld aan meewerken : het illegale werk van deze autocraten en kleptocraten moeten wij verbieden door transparantie te eisen. We moeten aan het licht brengen dat hun informatie witgewassen is en elke leugen weerleggen.

Dit hoofdstuk is het minst overtuigend van heel het boek. De auteur toont aan dat de strijd die geleverd zal moeten worden om de mondiale impact van de door de autocraten verspreide leugens tegen te werken gigantisch zal zijn. Of we die zullen winnen, valt nog te bezien.

Anne Applebaum. Autocratie bv. Over dictators en de redding van de democratie. Amsterdam, Ambo-Anthos, 2024, 206 p. Vert. door Peter Abelsen. Orig. titel Autocracy Inc.